Kültürümüzde Etkin Olan Bazı Tasavvufi Yorumlar

12. Sınıf  – 3. Ünite  (İslam Düşüncesinde Tasavvufi Yorumlar)

 

Yesevilik

Hoca Ahmed Yesevi’nin (ö. 1166) düşünceleri etrafında şekillenmiş tasavvufi yorumdur. Türkistan bölgesinde ortaya çıkmış, kısa zamanda Orta Asya’dan Balkanlara uzanan geniş coğrafyada yayılmıştır. Orta Asya Türklerinin İslam’ı kabul etmesinde etkili olmuştur. Yesevilik, kendisinden sonra ortaya çıkan bütün tasavvufi oluşumları etkilemiştir. Ahmed Yesevi’nin en önemli eseri, “Divan-ı Hikmet’tir”.

Yesevilik düşüncesinde insan sevgisi en önemli ilkedir. Ona göre erdemli kişi; insanları seven ve onların yardımına koşan, kalp kırmayan, yalan söylemeyen kişidir. Yesevilik düşüncesinde hak ve hukuka riayet etmeye, rızkı helal yollardan kazanmaya, haksızlık etmemeye büyük önem verilir.

Rıfailik

Ahmet Rıfai’nin (ö. 1183) düşünceleri etrafında şekillenmiş tasavvufi bir yorumdur. Fütüvvet mensubu kişilerin başlattığı ekol, riyazete önem verir. Zikir önemlidir ve açık yapılır. İstememek, geri çevirmemek ve mal biriktirmemek gibi esasları vardır.

Kadirilik

Abdülkadir Geylani’nin görüşleri etrafında şekillenmiş tasavvufi bir yorumdur. Abdülkadir Geylani, Bağdat’ın Ceylan köyünde doğmuş ve 1166 yılında Bağdat’ta vefat etmiştir. Kadirilik düşüncesinde sözünde durmak, doğruluk, alçak gönüllü olmak, günahlardan sakınmak önemli ilkelerdendir. Kişinin dilini yemine alıştırmaması tavsiye edilir. Kadirilikte insanın güzel huylar kazanması ve kötülüklerden arınması için, Allah’ın isimlerinin anılmasına (zikir) ve Peygamber Efendimize salâvat getirilmesine önem verilir.

Mevlevilik

Mevlana Celaleddin Rumi’nin (ö. 1209) görüşleri etrafında şekillenmiş tasavvufi yorumdur. Mevlana Horasan’ın Belh şehrinde doğmuş, 1270 yılında Konya’da vefat etmiştir. Mevlana insana ve insan sevgisine büyük önem verir. O’na göre âlemden maksat, insandır. İnsanın diğer varlıklardan üstün yaratıldığını, değerli olduğunu vurgulamıştır. İnsan sevgisine ve hoşgörülü olmaya davet etmiştir. En önemli eseri, mesnevi’dir.

Nakşibendilik

Bahaeddin Nakşibend’in (ö. 1389) düşünceleri etrafında şekillenmiş tasavvufi yorumdur. Türkistan’ın İmam Rabbani ve Melana Halid Bağdadi gibi mutasavvıflar Nakşibendîlik yolunu temsil eden ve katkı sağlayan önemli şahsiyetlerdir. Nakşibendîlik düşüncesinde kişini günahlardan uzak kalması için Allah’ı çokça anması (zikir) üzerinde ayrıca durulur.

Alevilik-Bektaşilik

Alevi, Hz. Muhammed’in yeğeni ve damadı olan Hz. Ali’yi (r.a.) seven, sayan ve ona taraftar olan demektir. Hz. Muhammed ve ehli-beyt sevgisine önem veren düşüncedir. Bektaşilik; Hacı Bektaş Veli’nin (ö. 1270) düşüncesi etrafında şekillenmiş, onun yolunda yürüyenlerin oluşturduğu tasavvufi düşüncedir. Bu düşüncenin oluşumunda büyük rolü vardır.

Cem ve cem evi

Cem sözlükte; toplanmak, bir araya gelmek demektir. Cemevi cemin yapıldığı yerdir. Ayrıca tasavvufi sohbetlerin yapıldığı, yoksullara aşevi hizmeti veren yerlerdir.

1. Düşkünlükten kaldırma cemi:

Alevilik-Bektaşilikte birbiriyle küs olan, başkasının hakkını çiğneyen, birine zarar veren kişilere “düşkün” denir. Onlar yeniden anlaşırlarsa ceme katılmaları için “erkân” (tören) düzenlenir ve buna düşkünlükten kaldırma cemi denir. Bu kişiler ceme katılarak “dar meydanına” gelir, aralarındaki anlaşmazlıklar dede tarafından çözülmeye çalışılır.

2. Dar’dan indirme cemi:

Ölen kişiler için yapılan razılık alma cemidir. Alevilikte ölen kişi için “hakka yürüdü” ifadesi kullanılır. Ölen kişinin akrabası ve tanıdıkları cemde bir araya gelerek, razılık (helallik) alınır. Ölen kimsenin borcu varsa ödenir. Alacakları varsa akrabalarına teslim edilir. Yemekler yenir, dua ve gülkbanklar okunarak “dardan indirme cemi” tamamlanır.

3. Abdal Musa cemi:

Her yıl sonbaharda küskünlerin barıştırılması ve birliğin sağlanması amacıyla yapılan cemdir. “Birlik “cemi” de denir. Cemde bir araya gelip kurban kesilir, küskünler barıştırılır, Allah’a şükredilir.

Musahiplik; evli olan iki kişinin aileleriyle birlikte dedenin huzurunda kurban keserek, hayat boyu “yol kardeşi” olmaya söz vermesidir. Musahipliğin temeli dayanışmayı ve paylaşmayı sağlamaktır.

Musahipliğe “ikrar ve nasip alma” da denir. Bu gelenek, Peygamber Efendimizin (s.a.v.)Müslümanlar arasında oluşturduğu kardeşliğe dayanır. Sahabe arasında yaşanan kardeşlik, birlik beraberliğin günümüze taşınmasıdır. Peygamber Efendimiz (s.a.v.)Medine’ye hicretten sonra, Mekkeli muhacirlerle Medineli ensarı kardeş yapmıştı. Böylece Müslümanları birbirine kaynaştırmış, sosyal dayanışmayı sağlamıştı. Dede, musahip olanlardan, musahiplik kurallarına uyacakları sözünü alır. “El ele, el Hakk’a olsun” denerek gülbanklar okunur.

Razılık;  hakkı yenen ve zarar verilen kişiye hakkının verilmesi, zararın giderilmesi ve hakkını helal etmesinin istenmesidir. Alevilikte kul hakkına girmemek önemli ahlaki ilkedir. Üzerinde kul hakkı bulunan kimsenin ceme katılması uygun görülmez. Dede, cemin başında katılanlara nasihatlerde bulunur, birbirlerinden razı olup olmadıklarını sorar, üzerinde kul hakkı bulunanların dar meydanına çıkmasını ister. Kul hakları iade edilerek, helallik alınır. Helallik alma, hak ve hukuk bilincinin oluşmasında ve toplumsal barışta çok önemli bir ilkedir.

Hızır orucu: Alevilik –Bektaşilik geleneğinde şubat ayının 13, 14 ve 15. günlerinde tutulan oruçtur. Üç gün ardı ardına oruç tutularak cem evinde bir araya gelinir ve dua edilir. Hızır orucu Peygamber Efendimizin (s.a.v.) tavsiyesine dayanır.

Muharrem orucu: Alevi Bektaşi geleneğinde Muharrem ayının ilk on iki gününde tutulan oruçtur. Bu ay aynı zamanda Hz. Hüseyin’in kerbela’da şehit olduğu aydır.  Muharrem orucu Hz. Muhammed’in tavsiyesine dayanır.

On iki hizmet: Alevilikte cem esnasında, belirli düzen ve kurallar içinde, on iki kişinin yaptığı hizmetlerdir.

Semah; Alevi- Bektaşi cemlerinde ceme katılanların, manevi coşku içinde, ilahi aşkla ayakta dönme hareketleridir. Evrendeki her şeyin dönmesinden hareketle, Allah’a karşı aşk, sevgi ve bağlılık semahla gösterilir. Okunan nefesler eşliğinde; dil, ırk ve cinsiyet ayrımı olmaksızın elleri göğe kaldırarak Hakk’ın tek olduğunu zikretmektir.

Gülbank sözlükte; gül sesi, bülbül şakıması anlamlarına gelir. Allah’a sığınma, yalvarma ve O’ndan af dilemedir. Alevilik ve Bektaşilikte dua “Gülbank” olarak isimlendirilmiştir. Gülbanklarda dua cümleleri kısa ve ahenklidir. Kişi ve toplumu ilgilendiren, dini ve ahlaki hemen konuda gülbanklar vardır. Alevilik- Bektaşilik düşüncesinde dua önemli bir yer tutmaktadır.

Dede Kur’an ayetlerini okurken Besmele ile başlar. Dua ve gülbankların başında “Bismişah”, sonunda ise “Allah Allah” lafzı söylenir.

Ünite Bilgilendirme

·                Alevilik-Bektaşilik düşüncesi İslam’ın ahlak ilkelerinin insanlar arasında yaşatılmasını amaçlamaktadır. Bu konuda Hz. Muhammed (s.a.v.) ve o’nun ehl-i beyti örnek alınır. Hz. Ali (r.a.), on iki imam (ehl-i beyt) ve Hacı Bektaş veli’nin tasavvufi düşünceleri ön plandadır. Önem verdiği ahlaki ilkeler sevgi ve kardeşlik yolunu gösterir.

·                Cemler önceden “Dergâhlarda”, “Meydan evi” denilen mekânlarda yapılmaktayken “Cemevi” olarak yapılmış yerlerde gerçekleşmektedir. Böylece Cem evleri cem, sohbet, misafirhane, ilim, eğitim ve kültür evi görevi görmektedir. Cem’i  “dede” adı verilen büyükler yönetir. Yol, adap ve erkân yeri denir.

·                Ocak kültürü: Alevi-Bektaşi düşüncesi tarihî “ocak sistemi” adı verilen yapılanma üzerine kuruludur. Dede ve talip topluluklarının bir sistem içinde hareket ettiği tasavvuf merkezidir.

·                Dört kapı makamı: Hacı Bektaş Veli “makalat” adlı eserinde İnsanların Allah’a dört kapı ve kırk makamdan geçerek ulaşabileceğini belirtmiştir. Dört kapı: Şeriat, tarikat, marifet ve hakikattir. Her kapının makamları ise 40 adet olarak belirtilir.

·                “Mü’minler ancak kardeştirler. Öyleyse kardeşlerinizin arasını düzeltin. Allah’a karşı gelmekten sakının ki size merhamet edilsin”, ayeti musahipliğin kaynağıdır. (Hucurat suresi, 10.)

·                – Gülbank örneği:

Sofraya Otururken Okunan Gülbank:

“Bismişah… Evvel Hak diyelim, kadim Hak diyelim… Geldi Ali sofrası Ya Şah diyelim. Şah versin biz yiyelim. Demine Hü diyelim…”

SAYFA TESTİ:

–            İnsana ve insan sevgisine büyük önem verir,

–            İslam’ın sevgi ve hoşgörü dilini ön plana almıştır,

–            En önemli eserlerinden biri Mesnevi’dir.

Bu açıklamalarda tasavvufi yorumların önemli temsilcilerinden hangisi hakkında bilgi verilmiştir?

A)      Yunus Emre

B)       Ahmet Yesevi

C)       Mevlana

D)      Abdülkadir Geylani

E)       Hacı Bektaş Veli

 

 

 

ÇÖZÜM: “Mesnevi” adlı eser Mevlana’ya aittir. Düşünce sisteminde “insan sevgisi ve hoşgörüyü” ön plana almış isim de yine Mevlana’dır buna göre doğru cevap C şıkkıdır.

 

SAYFA TESTİ:

Ölen kişiler için yapılan razılık alma cemidir. Alevilikte ölen kişi için “Hakka yürüdü” ifadesi kullanılır. Ölen kişinin akrabası ve tanıdıkları cemde bir araya gelerek helallik alınır. Ölen kimsenin borcu varsa ödenir, alacakları varsa akrabalarına teslim edilir. Yemekler yenir, dua ve gülbanklar okunarak cem tamamlanır.

Parçada Alevilik-Bektaşilik geleneğinde cem çeşitlerinden hangisi anlatılmıştır?

A)      Düşkünlükten kaldırma cemi

B)       Dardan indirme cemi

C)       Abdal Musa cemi

D)      Görgü cemi

E)       Birlik cemi

 

 

 

ÇÖZÜM: Ölen kişiler için yapılan razılık alma cemi,”dardan indirme cemi” olarak adlandırılır. Parçada anlatılan uygulamalar bu ceme ait uygulamalardır. Doğru cevap B seçeneğidir.